Merkeziyetsiz Yapay Zeka (DeAI), küresel zeka paylaşımında yeni bir çağ başlatıyor

Orta Çağ Avrupa’sındaki Gutenberg matbaası nasıl okuryazarlığı halkın erişimine sunarak bilgi üzerindeki elit tekelini kırdıysa, bugün ‘merkeziyetsiz yapay zeka (DeAI)’ da geleneksel yapay zeka ekosistemini değiştirerek zekaya erişim ve kullanım şeklini kökten yeniden tanımlıyor. Eskiden yalnızca birkaç büyük şirketin tekeline giren merkezileşmiş yapay zeka sistemleri, artık DeAI adlı yeni paradigma karşısında etkisini kaybetmeye başladı.

Geleneksel yapay zeka platformları büyük ölçüde kapalı sistemler olarak biliniyor. Bu sistemlerde kullanılan algoritmaların ağırlıkları gizli tutulurken, veri ve süreçler şirketlerin özel malı olarak kabul ediliyor. Bu yapı, API’ler arkasına gizlenmiş karar mekanizmalarıyla sınırlı sayıdaki şirketin ne tür zeka üretileceğine ve kimin bunu kullanacağına karar vermesine neden oluyor. Ancak DeAI, bu merkezi kontrol yapısını kırarak zekanın üretimi, dağıtımı ve yönetimi gibi temel süreçleri yeniden şekillendiriyor.

Kapalı yapay zeka sistemlerinin çok sayıda sorunu bulunuyor. Sınırlı erişim, dar bir bakış açısına yol açarak önyargılı kararlar, şeffaf olmayan sonuçlar ve hatta hatalı suçlu tespiti gibi ciddi sorunlara neden olabiliyor. Bu tür başarısızlıkların çoğu, yapay zeka tasarımını ve verilerini merkezi olarak kontrol eden kuruluşlardan kaynaklanıyor. Buna örnek olarak, OpenAI'nin 2025’te tümüyle ticarileşmeyi bırakıp, kar amacı gütmeyen bir vakıf altında yeniden yapılanmaya gitmesi gösterilebilir. Bu, kamu yararını koruma hedefi açısından olumlu bir adım olarak değerlendirilse de, aynı zamanda şirket yönetimi altındaki bu tür vaatlerin ne kadar kırılgan olabileceğini de ortaya koyuyor.

Öte yandan DeAI, kamu faydasını sistem seviyesinde yapılandırıyor. Geliştiriciler kendi modellerini yerel ortamlarda çalıştırabiliyor, yerel verilerle özelleştirme yapabiliyor ve şirket onayı olmadan bağımsız hizmetler inşa edebiliyor. Örneğin, Hindistan’daki çiftçiler bölgesel lehçelerde eğitilmiş sesli asistanlar ile ekim planlaması yaparken, Sierra Leone'daki öğretmenler düşük veri tüketimli mesajlaşma tabanlı sohbet botlarıyla ekonomik ders materyalleri edinebiliyor. Guatemala’daki kırsal alanda bulunan hamile kadınlar ise internet bağlantısı olmadan yapay zeka destekli mobil uygulamalarla bebek sağlığını anlık olarak izleyebiliyor. Bu örnekler, teknolojiden dışlanan yerel kullanıcıların artık çözümün doğrudan parçası haline geldiğini gösteriyor.

Yapay zeka araçlarına erişim eşiği de ciddi oranda düşmüş durumda. Artık yazılımcı olmayan bireyler bile basit öğretici eğitimlerle temel yapay zeka ajanları geliştirebiliyor; ileri düzey kullanıcılar ise kod bazlı ya da görsel araçlar sayesinde ayrıntılı fonksiyonları kontrol edebiliyor. Şirketler de bu dönüşüme kayıtsız değil. Perakende işletmeler küçük boyutlu modellerle lojistik süreçleri optimize ederken, bazı firmalar açık ağırlıklı modelleri kullanarak iç sistemlerini verimli hale getiriyor. Merkeziyetsiz uygulama analiz platformu DappRadar’a göre, DeAI ile ilgili uygulamalar pazar payını hızla artırarak geleneksel DeFi ve oyun sektörlerini tehdit eder hale geldi.

Ancak DeAI konusunda bazı kaygılar da dile getiriliyor. En önemli endişelerden biri, sistemler arasındaki tutarsızlık ve yanlış bilgi yayılımı potansiyeli. Bu eleştiriler aslında matbaanın ilk çıktığı dönemde yapılan uyarılara benziyor. O zamanlar da doğrulanmamış metinlerin kargaşaya neden olacağından korkulmuştu; fakat sonuç olarak matbaa bilimsel ilerleme ve kitlesel okuryazarlığa katkı sağladı. Benzer şekilde, DeAI savunucuları da şeffaf model tasarımı, topluluk kuralları ve net standartlar ile etik kontrolün sağlanabileceğini savunuyor.

Bugünün yapay zeka ekosistemi net bir ideolojik çatışma içinde. Anthropic’in CEO’su Dario Amodei, merkezi yapay zeka sistemlerinin güvenli ve sorumlu olduğunu savunurken, kontrolün sıkı tutulduğu AGI (Genel Yapay Zeka) gelişimini destekliyor. Öte yandan, SingularityNET’in kurucusu Ben Goertzel ise merkeziyetsizliğin zeka çeşitliliğini ve küresel iş birliğini güvence altına aldığını belirtiyor. Ona göre yerel uyarlamaya açık sistemler gerçek yeniliği temsil ediyor. Bu farklı yaklaşımlar yalnızca teknolojik gelişmelere değil, aynı zamanda ülkelerin mevzuat, düzenleme ve piyasalarının şekillenmesine de büyük ölçüde yön veriyor.

Bugün, zekanın mülkiyeti ve kullanım hakkı yeniden tanımlanıyor. Giderek daha fazla geliştirici, kapalı API’ler yerine açık sistemlere yöneliyor ve çeşitli devlet kurumları, ulusal egemenliği yansıtan altyapılara yatırım yapıyor. Büyük teknoloji firmalarının nüfuzunun ulaşmadığı bölgelerde, yerel topluluklar önderliğinde yapay zeka modelleri geliştiriliyor. Yani artık yapay zeka “dünya için yapılan” bir şey olmaktan çıkıp, “dünya tarafından yapılan” bir araç haline geliyor.

Birinci Rönesans, okur yazarlığı halkın erişimine açtıysa; bu yeni Rönesans da düşünme, hesaplama ve yaratma yetilerini küresel topluluklara dağıtıyor. Gelecekte nasıl bir yapay zeka ekosistemi kurulacağı artık bizim elimizde. Merkeziyetsiz altyapıya yatırım yapmak, yerel temelli projeleri desteklemek ve herkesin katılımına açık zeka geliştirme araçları sunmak bu dönüşümün ilk adımları olacak.