Genetik veriler risk altında: 23andMe iflas etti, blokzincir çözümleri gündemde

Genetik analiz hizmeti sunan şirket 23andMe, iflas sürecine girerken, müşterilere ait *genetik verilerin* açık artırmaya çıkarılabileceği iddiaları gündeme geldi. Bu gelişmenin ardından *blokzincir sektörü*, söz konusu biyoverilerin *blokzincire taşınması* fikriyle öne çıkmaya başladı.

23andMe, 23 Mart’ta ABD Federal Mahkemesi’ne iflas koruma (Chapter 11) başvurusunda bulundu. Bu durum, şirketin 15 milyon müşterisine ait *DNA verilerinin* üçüncü taraflara satılabileceği anlamına geliyor. Aynı ayın 26’sında mahkemenin varlık satışını resmen onaylamasıyla birlikte, hem hükümet hem de *gizlilik savunucusu kuruluşlar* kullanıcılara verilerini silmeleri çağrısında bulundu.

Bu süreçte öne çıkan bazı *blokzincir projeleri*, merkeziyetsiz teknolojilerin genetik verilerin korunması açısından daha uygun alternatif sunduğunu savunuyor. Bu projelerin dayandığı temel argüman, “veri mülkiyetinin kullanıcıya dönmesi” gerektiği yönünde. Kullanıcılara verilerini kendi şifreleme yöntemleriyle koruma imkânı tanıyan sistemler geliştirilirken, bu verilerin yalnızca kullanıcının onayıyla bilimsel araştırmalarda kullanılabileceği modeller oluşturuluyor. Araştırmalarda yer alınması hâlinde ise *ödüllendirme* söz konusu oluyor.

Veliaht hizmetleri sunan 23andMe, başlangıçta soyağacı ve sağlık bilgisi sağlayan *DNA kitleri* satsa da gelir modelinin büyük kısmı, bu *genetik verileri* ilaç şirketleri ve araştırma kurumlarına pazarlamaktan geliyordu. Şirket, kullanıcıların yaklaşık %80’inin verilerin bu şekilde kullanılmasına rıza gösterdiğini belirtmişti. Verilerin *anonimleştirilerek* işlendiği ifade edilse de genetik bilgilerin anonim kalmasının her zaman mümkün olmayabileceğine dikkat çekiliyor. Ayrıca şirketin satış ya da birleşme gibi senaryolarında, önceki *gizlilik taahhütlerinin* geçerliliğini yitirmesi de önemli bir risk olarak öne çıkıyor.

Bu endişeler, geçmişte yaşanan bir *siber saldırıyla* da pekişti. Ekim 2023’te yaşanan bir veri sızıntısıyla 23andMe kullanıcılarının yaklaşık yarısı, yani yaklaşık 6,9 milyon kişinin *soy geçmişi verileri* çalındı. Özellikle Aşkenazi Yahudileri ve Çin kökenliler bu sızmada hedef alındı. Bazı uzmanlar, bu tür hassas verilerin *kimlik hırsızlığı* ya da *biyolojik silah* geliştirme gibi amaçlarla kullanılabileceğini belirtiyor. ABD Temsilciler Meclisi üyesi Jason Crow, 2022 yılında yaptığı açıklamada, “*Kişiye özel biyolojik silahların* geliştirildiğini ve bireysel DNA verilerinin hedefli saldırılar için kullanılabileceğini” ifade etmişti.

Bu çerçevede blokzincir bazlı yeni *genetik veri saklama çözümleri*, giderek daha fazla dikkat çekmeye başladı. Merkeziyetsiz bulut depolama projesi AR.IO, genetik bilgilerin şifrelenerek blokzincir tabanlı ‘ArDrive’ sisteminde saklanmasını öneriyor. Ethereum(ETH) altyapısıyla çalışan Genomes.io ise kullanıcıların genetik verilerini kendi dijital kasalarında tutabildiği ve araştırmalarda kullanımına izin verildiğinde *token ödülü* alabildiği bir yapı sunuyor. Veriler, yalnızca kullanıcının sahip olduğu *özel anahtar* ile erişilebilecek şekilde korunuyor ve üçüncü taraf erişimi mümkün olmuyor.

Bir diğer girişim GenoBank ise, DNA bilgilerini biyolojik NFT’lere dönüştürerek *veri sahipliğini* tamamen blokzincir ortamında yönetmeyi hedefliyor. Şirketin kurucu ortağı Daniel Uribe, “bu kriz ortamının veri egemenliği açısından yeni bir çağ başlatabileceğini” belirterek, gizlilik ve değer yaratımının bireylerin denetimine geçtiği bir modelin artık teknik olarak mümkün olduğunu söyledi.

Ancak *blokzincir çözümleri* de kusursuz değil. En büyük risk, özel anahtarların kaybedilmesi hâlinde verilere bir daha erişilememesi. Tersine, anahtarların ele geçirilmesi durumunda genetik verilerin çalınma tehlikesi de bulunuyor. Genomes.io, *anahtar çalınması* durumunda sınırlı güvenlik desteği sunduklarını, ancak verilere erişim sağlayamadıklarını belirtiyor.

Ayrıca ham *genom verisi dosyalarının* büyüklüğü 30 GB’ye kadar çıkabiliyor. Bu da 15 milyon kişinin verilerinin merkeziyetsiz bir sistemde saklanmasının yaklaşık 492 milyon dolara (yaklaşık 7.181 milyar TL) mal olabileceği anlamına geliyor. Sektör temsilcileri, “*genetik verilerin blokzincire doğrudan aktarımının maliyet ve güvenlik açısından ciddi zorluklar barındırdığını*” vurguluyor.

Düzenlemeler de bu alanda önemli bir engel. Avrupa Birliği’nin *GDPR* gibi katı veri koruma yasaları, blokzincir projelerinin kişisel verilerle çalışmasını zaten zorlaştırıyor. Özellikle *genetik veri* gibi yüksek hassasiyetli bilgilerde, olası ihlaller ciddi yasal sonuçlar doğurabileceğinden teknik adaptasyon daha da çetrefilli hâle geliyor.

Uzmanların ortak görüşü ise net: “*23andMe’de kayıtlı DNA verilerinizi şimdi silin*.”